Афзоиши бесобиқаи содироти сангу металҳои гаронбаҳо, камбуди шадиди асъор дар бонкҳо, коҳиши воридот, иҷро нашудани нақшаи ҷамъоварии буҷа бо вуҷуди афзоиши ҷалби қарзу грант ба он ва дигар нишондиҳандаҳое, ки дар ин авохир расонаӣ мешавад, дарак аз воридшавии Тоҷикистон ба як бӯҳрони шадид медиҳанд.
Ҳоло ҳеҷ касе ба ин ки бӯҳрон дар кишвар ҷараён дорад шаке надорад, аммо мо дар кадом марҳалаи ин бӯҳронем ва он кай идома хоҳад кард?
Қаблан таъкид карда будем, ки Тоҷикистон аз коруно бештар аз ҷанги шаҳрвандӣ (дар ҳисоби маблағ) зарар хоҳад дид ва ваъда ҳам бар ин буд, ки рӯзе онро бо тафсири бештар шарҳ диҳем. Ҳарчанд бинобар набудани фурсат ин кор ба тӯл кашид, аммо чун дар ин муддат ҳаводиси зиёде ба вуқӯъ пайвастанд, бад нест дубора ба ин масъала баргардем.
Яке аз ҷолибтарин, аз назари банда, маълумотҳои дар ин муддат нашршуда ин буд, ки ҳаҷми коҳиши иқтисоди ҷаҳон аз пешбинии иқтисодшиносони сатҳи авали ҷаҳонӣ хеле бештар буд ва ин назария ҳам ба вуҷуд омад, ки бозгашт ба рушди дубора метавонад бамаротиб тӯлонитар аз он чи пешбинӣ шуда буд бошад. Тоҷикистон ҳам аз он истисно нест ва пешбинии зарари бештар аз ҷанги шаҳрвандиро метавон бо итминон ба самти боло пеш бурд. Аммо чун мафҳуми “бештар” абстрактист, ба он даст намезанем.
Чанд рӯз қабл Эмомалӣ Раҳмон эълон кард, ки иқтисоди Тоҷикистон имсол аз таъсири вируси коруно ҳудуди 2 милиард доллар зарар хоҳад дид. Агар инро асос қарор диҳем, пас Тоҷикистон ба ончи пешбинӣ карда будем, яъне зарари бештар аз ҷанги шаҳрвандӣ намерасад. Чун он зарар ҳудуди $7 млрд гуфта мешавад ($10 млрд.е, ки ҳоло мегӯянд як рақами сиёсишуда аст) ва агар Тоҷикистон дар соли бӯҳрони шадид 2 млрд зарар дид дар ду се соли оянда, ки таъсири бӯҳрон идома хоҳад кард, ба ҳеҷ ваҷҳ ба 7 млрд нахоҳад расид. Вале бояд дид раисҷумҳур ин рақамро аз куҷо гирифтааст ва чаро маҳз 2 млрд.
Раисҷумҳур наметавонад арқомро аз иқтисоди ғарирасмӣ ва ё соягии кишвар гирад, чун мақомаш ба он иҷоза намедиҳад. Бинобар ин маҷбур аст онро аз ончи расмӣ аст ҳисоб кунанду хулосагирӣ намоянд. Барои мисол интиқоли пули муҳоҷирон, ки аз гардонандаи аслии иқтисоди кишвар аст, тибқи иттилоъоти расмӣ 20% камтар шудааст ва ниҳоде, ки зарари 2 миллиардиро ҳисоб кардааст маҷбур аст ба ҳамин рақам такя кунад. Ба ин ҳисоб 20%-е, ки гуфта мешавад ҳудуди 500-600 миллион доллар солона аст. Вале ин рақам воқеъӣ нест ва ба маротиб бештар аз он аст. Вақте ним ё бештар аз ними муҳоҷирони корӣ дар ватан дармондаанд ва ними дигар чанд моҳ дар карантин нишаста буданд, чӣ гуна мешудаст, ки интиқоли маблағ ҳамагӣ 20% кам шавад?
Дар ҳамин ҳол чаро сандаҳои расмӣ, чӣ ҷониби Русия ва чӣ Тоҷикистон чунин мегӯянд?
Посухи ин суол бармегардад ба ҳамон оморҳои расмӣ ва ғайрирасмӣ. Ҳамон 2,5 миллиарде, ки солона интиқол меёбад ва ё 3,5-4 миллиарде, ки солҳои 2013-2014 мунтақил шуда буд, танҳо маблағҳое ҳастанд, ки тавассути бонкҳо фиристода шудаанд. Мабалағҳое, ки бо роҳҳои дигар ба Тоҷикистон мераванд ҳеҷ гоҳ ҳисоб нашудааст ва имкони оморгириаш ҳам вуҷуд надорад. То ҳол ҳеҷ ниҳоде ё маркази таҳлилие ба худ заҳмат надодааст ҳаҷми маблағҳои интиқолёбанда бо роҳҳои ғайрирасмӣ ба Тоҷикистонро ҳисоб кунад. Банда чанд сол ба интиқоли муҳоҷирон ва пулҳои онҳо сарукор доштаам ва бархе рақамҳоро назди худ дорам.
Тибқи ҳисобҳое, ки он солҳо доштам (аз соли 2001 то 2014) интиқоли ғайрирасмии маблағ ба Тоҷикистон аз интиқоли расмӣ тавассути бонк 1,5 – 2 баробар бештар аст! Яъне агар тавассути бонк 2,5 млд мунтақил шуд, метавон бо боварӣ гуфт, ки бо роҳҳои дигари ғарирасмӣ 3,5 то 5 миллиард доллар ба кишвар ворид шудааст. Яъне дар умум аз 6 то 7,5 миллиард! Ҳаҷми интиқолҳо байни ин солҳо ба нафъи бонкҳо тағйир карданд, вале ҳатто дар камтарин ҳолат ҳам он аз 1,5 баробар камтар набудааст. Аслан то соли 2005-2006 ин фарқ хеле бузург буд ва тавассути бонкҳо бахши бисёр ками пулҳо интиқол меёфтанд, аммо чун омор аз он замон бисёр кам аст ва ба мавзӯъи мо дахли чандоне надорад, аз он сарфи назар мекунем.
Чанд роҳи интиқоли маблағ бо роҳҳои ғайрирасмӣ вуҷуд дорад. Яке аз онҳо ин аст, ки муҳоҷирон пулҳои коркардаашонро бо худ мебаранд. То солҳои 2011-2012 ҳудуди 25-30 дарсадро муҳоҷирон тавассути бонкҳо фиристода, боқимондаро ё бо худ мебурданд (асосан) ё бо роҳи дигар интиқол медоданд. Баъдан бинобар камтар шудани комиссияи бонкҳо вазъ каме тағйир кард ва он то 35-40 дарсад боло рафт. Омори баъди 2015-ро мутаассифона пайгирӣ накардаам, аммо фикр намекунам, ки вазъ бештар тағйир карда бошад. Баръакс, ба ин назар бештар мутамоилам, ки бинобар бо сомонӣ пардохт шудани маблағҳои ирсолмешуда, муҳоҷирон тарҷеҳ медиҳанд асъорро бо худ баранд.
Роҳи дигари интиқол, ки аз он асосан тоҷирону соҳибкорон, бахусус воридкунандагони маҳсулот аз Тоҷикистон ба Русия ва кишварҳои дигар истифода мекунанд, “перекидка” аст. Яъне шумо маблағро дар Русия ба нафаре медиҳед ва онро дар Тоҷикистон мегиред. Бо ин роҳ маблағҳои бисёр бузурге интиқол мешаванд, ки шояд 30-40 дарсади воридот ба Тоҷикистон бо ҳамин пулҳо иҷро шаванд.
Бинобар қатъ шудани рафтуомад бо сабаби карантинҳо, муҳоҷирон ҳам дигар имкони бурдани пулро надоранд ва ҳоло аксари пулҳои ба Тоҷикистон интиқолёбанда тавассути бонкҳо мераванд. Қаблан агар он 30-40% буд, ҳоло ба 70-80% расидааст (20-30% тавассути “перекидка”). Бо ҳисоби дигар, агар қаблан бо роҳҳои расмӣ ва ғайрирасмӣ дар умум 6-7,5 миллиард доллар ба Тоҷикистон ворид мешуданд, имсол он ҳамагӣ 2-2,5 миллиардро ташкил хоҳад дод. Яъне бо дарназардошти “перекидка”, ки ҳоло ҳам идома дорад, интиқоли маблағ 50-60 дарсад камтар шуда, ба Тоҷикистон 3,5-4,5 млрд камтар маблағ ворид мешавад!
Ин аст, ки бӯҳронро на таҳо буҷаи кишвар, балки фард-фарди шаҳрвандон дар пӯсти худ эҳсос мекунанд. Бо ин ҳисоб Тоҷикистон танҳо дар ду сол ва танҳо аз ҳисоби камшавии пули муҳоҷирон зарари бештар аз ҷанги шаҳрвандиро мутаҳаммил мешавад. Дар ҳоле, ки ин пулҳо бо гардишашон дар иқтисод ба ҳамон миқдор маҷмӯъаи маҳсулоти дохилиро боло мебурданд ва агар зарари ин самт ҳам ҳисоб шавад, хоҳем дид, ки суръати рукуд бамаротиб сареътар аст.
Мақомот даъвоо доранд, ки маблағи муҳоҷирон 31%-и иқтисоди кишварро мечархонад. Аз соли 2014 то 2019 интиқоли ин маблағҳо 30% кам шудааст. Агар ба даъвои мақомот бовар кунем, ин миқдор кам шудани интиқоли маблағи муҳоҷирон ҳамагӣ 10% ё камтар аз он иқтисодро заъиф мекунад. Аммо дар ин муддат бинобар афзоиши содироти барқ, семент, сангу металлҳои гаронбаҳо ва ғайра, бояд ин камбуд пӯшида мешуд ва иқтисоди кишвар ҳади ақал заъиф намешуд. Аммо мо шоҳидем, ки иқтисод ва сатҳи зиндагии мардум рӯ ба коҳиш аст.
Посухи ин масъала ҳам ин аст, ки мақомот танҳо интиқоли расмиро ба назар гирифта, онро 31% баровард кардаанд. Аммо агар интиқоли ғайрирасмӣ ба назар гирифта шавад, саҳми пули муҳоҷирон дар иқтисоди кишвар камтар аз 60% нест. Ва 30 дарсад камшавии интиқоли пул маънии $1 млрд ворид нашудан ба кишварро надошта, маънии $2-2,5 млрд-ро дорад ва он иқтисоди кишварро на 10%, балки 20-25% заъифтар мекунад.
Дар назар аст, як ширкати ҳавопаймоии нав аз Тоҷикистон ба шаҳрҳои Русия парвҳзоро анҷом диҳад. Ин ширкат “Флай Юнион” ном дошта аз Бохтар ба дигар шаҳру минтақаҳои Русия парвоз анҷом медиҳад.
Радиои Озодӣ аз қавли Елена Михеева, сухангӯи “Росавиатсия”, идораи масъули танзими нақлиёти ҳавоӣ дар Русия, навиштааст:
“Ин кор мувофиқи шартномаи дуҷониба сурат мегирад, қарор аст, парвозҳо дар масири Бохтар-Маскав, Бохтар- Санкт-Петербург ва Бохтар-Екатеринбург анҷом шаванд”.
Михеева гуфтааст:
“Ин ширкати Тоҷикистон аст ва вақте, ки парвозҳои мунтазам миёни ду кишвар аз сар гирифта шаванд, ин ширкат ҳам ба мусофиркашонӣ дар ин масирҳо корро оғоз мекунад”.
Ба гуфтаи Михеева то ба имрӯз маълум нест, ки парвозҳои мунтазам миёни Тоҷикистону Русия кай барқарор мешаванд.
“Росавтиатсия” як ниҳоди иҷрогар аст ва тасмими азсаргирии парвозҳои мунтазам миёни Тоҷикистону Русияро ситоди мубориза бо COVID-19 дар Русия муқарар мекунад, гуфтааст, сухангуйи “Росавтиатсия”.
Чанде қабл Русия ба чанд кишварҳои ИДМ парвозҳои доимиро ба роҳ монд, ки номи Тоҷикистон дар рӯйхати он набуд.
Аз 20-уми марти 2020 парвозҳои мунтазам миёни Тоҷикистон ва Русия бинобар хуруҷи пандемияи короновирус баста шуданд. То ба имрӯз барои бозгардондани шаҳрвандони Тоҷикистон аз Русия даҳҳо парвози чартерӣ, аз тарафи ширкати “Сомон Эйр”, муталлиқ ба Ҳасан Асадуллозода додарарӯсӣ Эмомаплӣ Раҳмон анҷом шудааст.
Бино ба иттилои сафорати Тоҷикистон дар Русия, бо ин парвозҳои четерӣ 45 ҳазор шаҳрванди Тоҷикистон аз Русия ба ватан баргаштаанд, вале муҳоҷирон то ҳол аз шеваи номнавис ва фиребхӯрдану дарёфти билети бозашт ба кишвар ва мушкилоти дигар шикоят мекунанд.
Аммо ин бор чаро фук халонд? Гузашта аз ин баёнияи расмӣ содир карда ҳамсари Зойиров ва як ҳамсояи номаълуму ношиноси ӯро вориди қазия ва шоҳиди ҳодиса мекунад? То инки мардум бовар кунад, Зойировро сагаш озор ва осеб расонидаасту ончи ки ӯ ҳамла мегӯяд, дурӯғ аст.
Баёнияи Вазорати корҳои дохилии Тоҷикистон намунаи дигар ҳамон тавзеҳи бешармона ва таҳқиромези Вазорати адлияи кишвар дар мавриди аз нони заҳролуд ба ҳалокат расидани зиндониён дар дохили автозак ба ҳангоми интиқоли онҳо дар соли гузашта аст. Ба ин маъно, ки мо -ҳукумати Тоҷикистон- ин зиндониҳоро худамон куштем, аммо шуморо мегӯем, ки онҳо аз нон заҳролуд шуданд. Яъне, мо зӯр ҳастем. Мекушематон ва ҷавобатонро ҳам медиҳем. Аз дасти шумо чӣ меояд?
Хуб, бигирем гуфту шумо, Зойировро саг кашола кард. Зойиров даст рӯи даст мешинад? (Аслан саги соқ, саги дастомӯз, ки содиқтарин ҳайвони аҳлӣ аст ба ҳеҷ ваҷҳ ба соҳибаш газанд намерасонад) Агар саг нофармонӣ карда занҷир ва ё ресмонашро кашола гирифт, чаро Зойиров то инки ба ҷуйбор афтад онро раҳо накард? Магар фаҳму фаросати як инсон ин қадар кам аст ки думодуми саг мераваду ба ҷӯйбор меафтад? Ҳамон занҷир ва ресмонро халос мекунаду ҷонашро раҳо кард, Магар ҳамин тавр не? Вале агар саг “қаҳраш” баромадаву хашмгин шудааст, пас чаро изи дандон ва ё нақши хароши чанголҳои он дар бадани Зойиров нест? Либосҳои аз изи дандони саг даридаи Зойировро Вазорати дохила муоина кардааст? Чаро сару рӯй ва ё дасту пойи Зоировро гоз нагирифтааст, хуншор накардааст? Ва ё саг тела доду ҳамла карду ба ҷубор афканд? Чаро он ҳамсояи беинсоф, ки шоҳиди ВКД аст омада Зойировро кӯмак накард? Аммо рафту ба ВКД “кӯмак” кард ва “алиби” сохт ва дар навор қироат кард? Кӣ ба ин “баёния”-и Вазорати умури дохилӣ-ҳимоятгари ҳуқуқу тартиботи шаҳрвандон ва ҷомеа бовар мекунад? Худи Вазорат ба ин баёнияаш бовар мекарда бошад? Қатъан ва абадан бовар намекунад. Дар асл мақсади нашри баёния ҳам ин аст ки бигӯянд, бале, Зойировро мо худамон задем! Ин аст паёми таҳтонӣ ва зимнии ин баёния, ки на танҳо ба Зойиров дахл дорад.
Зойиров як шахсияти матраҳ ва муътабари ҷомеа ва як мутахассиси умури ҳуқуқ, ки ба ҳайси вакили дифоъ дар садҳо мурофиаҳои додгоҳӣ ширкат варзида ва бо тамоми ҷузъиёти кори “оперативникҳо”-ву “следствия” ошност, чи тавр метавонад ба ҳақи худ тӯҳмат ва “кори саг”-ро бори дӯши одамон кунад? Ва, ҷолиб ин ҷост, ки ин саг бо забони одамӣ Зойировро таҳдид кардаст: “ба Ӯзбакистонат рав”. Агар Зойировро фиристоданиед ба Узбакистон бо боқии узбакҳои Тоҷикистон чи кор карданиед? Ин луқмаро ба даҳани ҳамлаварон бо чи мақсаду нақшае гузоштаед? Агар Зойиров Узбакистон рафт, чи хоҳад гуфт? Манро узбак гуфта аз Тоҷикистон пеш карданд? Як раҳ ба оина нигоҳ кунед, ки шумо ба узбакҳо “ухша” мекунед ё Зойиров? Ба қошу қавора, чашму бинӣ ва ба лабу даҳанатон хуб “синча” кунед. Ҳоло, ки дидед, пай бурдед, кӣ узбактар аст? Шумо ё Зойиров ва кӣ бояд ба Узбакистонаш биравад?
Ин “афроди номаълум”, ки сиёсатмадорони дигарандеш ва хабарнигорони озодро таййи солҳои ахир мавриди азияту шиканҷаи ҷисмонӣ қарор медиҳанд, кианд? Анҷоми ин гуна аъмоли хилофи қавонин ва худсарона ва бидуни муҷозотро дар Тоҷикистон чиҳо ва чаро роҳандозӣ мекунанд? Пушти ин лату кӯб ва азияту озори ҷисмонии рӯшанфикрон ва мухолифон кӣ меистад ва мисоли ин саволҳое дигар, ки чаро то кунун ҳеҷ яке аз ин маворид ошкоро намешавад ва омилин чаро барои ин аъмоли ғайриқонунӣ посух намедиҳанд? Аксарияти мардуми кишварро бар ин хулоса овардааст, ки ба ҷуз аз худи мақомот кӣ метавонад бошад? Ҳадаф ҳам мегӯянд маълум: эҷоди тарсу ваҳшат дар қалбу равони мардум ва идомаи ҳифзи ҳузур дар қудрат. Бо задани Зойиров ва афроди муътабари мухолиф ва мунтақиди ҳукумат, қасд доранд ҷомеа ва шаҳрвандони кишварро ихтор диҳанд, ки ҳамроҳ шудан бо онҳо ва тарафдорӣ аз онҳо чунин паёмад дорад. Осебпазир ва бепуштупаноҳ ва заифу нотавон нишон додани онҳо ҳам ба ин маъно аст, ки агар бо онҳо рафтед, ҳолатон чунин мешавад.
Бо чунин корҳо пушти нерӯҳо ва шахсиятҳои дигарандеш ва озодфикрро холӣ кардан мехоҳанд. Вале магар ин кори як давлат ва кори як ҳукумат аст? Магар идораи мулк ва раҳбари бо халқ бо чунин шева аст? Чӣ фарҳанге ва чӣ сиёсате ва чӣ давлату давлатдориеро ба намоиш мегузоранд? ВКД: “Раҳматилло Зойировро сагаш ба ҷӯй афтонд”. Магар мешавад? Зойиров чаро, агарки саг буд, чунин сӯҳбат мекунад? Аз ин чи манфиат мебинад? Ӯ, ки дар користони интихобот ҳузур надорад. Як сиёсатмадоре аст, ки камтарин таъсире ба равандро надорад, чаро бояд дурӯғ гӯяд? То ҳамин имрӯз ӯ кай дурӯғ гуфт?
Вазорати дохила чаро ба ин қазия ворид шуд? Барои он ба қазия ворид шуд, ки бигӯяд муаллиф ман ҳастам ва на танҳо аз дасти Ятимов чунин корҳо бармеояд. Бехабар аз онки кори рэкет, ки шӯрапушт, кори боевикҳои Фронти халқиро дорад идома медиҳад, аммо бо истифода аз абзори корманди ниҳоди давлатӣ ва ҳамин тавр обрӯ ва ҳайсияти як ниҳоди асосии давлатро ба хоки сияҳ менишонад. Мегӯяд, ки шӯрапуштҳо, муштамзӯрҳо, гушнапурзӯрҳо доранд ҳокимият мекунанд.
Аз сӯи дигар бо интишори ин баёния болои як ҷинояти мудҳиш сарпӯш гузошта масъулиятро аз дӯшаш холӣ кард. Масъулияти ҷустуҷӯ, таҳқиқу ошкорсозии ин қазияро. Ва ҳамин тавр “афроди номаълум”-ро пӯшонд. Ва ин корро қаблан ҳам карда буданд, аз ҷумла се соли пеш бо худи Зойиров ва ҳамин тавр бо афроди матраҳи ҷомеа Раҷаби Мирзо, Ҳикматулло Сайфуллозода, Муҳаммадалии Ҳайит, Далери Шариф, Абдуллоҳи Ғурбатӣ. То кунун ҳеҷ яке аз ин ҳамлаҳои ноҷавонмардона ошкор нашуд ва пурсиш ҳам ин аст, ки вазорати дохила (Ҳукумат) натавонист ва ё нахост? Агар натавонист чаро натавонист ва агар нахост ҳам чаро нахост? Ин дигар рӯшан аст, ки мехоҳанд охирин садоҳои эътирозӣ, охирин шахсиятҳои мухолиф дар ватанро сокит ва суқут диҳанд.
