Дар соли 2022 аз ҳама хабари муҳиме, ки дар сархатти хабарҳои Тоҷикистон ва хориҷ аз он қарор гирифт, ин боздошти теъдоде аз рӯзноманигорону блогерони тоҷик дар Тоҷикистон буд. То кунун ҳафт нафар ва тибқи иттилои базъе манобеъ ҳашт нафар рӯзноманигорону блогерони тоҷик дар кишвар боздошт ва зиндонӣ шудаанд.

Улфатхонум Маҳмадшоева, Хушрӯз Ғуломов, Муҳаммади Султон, Далери Имомалӣ, Абдуллоҳ Ғурбатӣ, Завқибек Саидаминӣ, Абдусаттор Пирмуҳаммадзода ва Комчек Мирзоев дар зумраи рӯзноманигорону блогероне ҳастанд, ки дар тӯли сол боздошту зиндонӣ шудаанд.

Улфатхонум Маҳмадшоева ба унвони рӯзноманигор, фаъоли иҷтимоӣ шинохта мешавад. Ҳамчунин ин хонум замоне дар Донишгоҳи славянии Тоҷикистону Русия дар Душанбе ба донишҷӯёни риштаи рӯзноманигории ин донишгоҳ дарс гуфтааст. Ӯ ба далели ин ки бо мушкилоти зодгоҳаш – Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон ошноӣ зиёд дошт, дар робита ба масоили иҷтимоии ин вилоят изҳори назар мекард. Маҳмадшоева ҳамчунин созмони ғайридавлатиеро, ки “Номус ва қонун” унвон дошт, раҳбарӣ мекард.

Дар соли 2014, замоне ки Хоруғ ноором ва пас аз лашкаркашӣ Ҳукумат вориди гуфтугӯ бо мардум шуд, комиссиюне барои ором кардани вазъ дар он ҷо созмон ёфт, ки Улфатхонум Маҳмадшоева узви он буд.

Ин зан моҳи майи соли 2022 боздошт шуд ва тайи як мурофиаи додгоҳӣ додситон барои ӯ 24 соли зиндон хост. Аввали моҳи декабр Додгоҳи олии Тоҷикистон дар мурофиае пушти дарҳои баста ин фаъоли маданӣ ва рӯзноманигрро ба 21 соли зиндон маҳкум кард.

Хушрӯз Ғуломов ба унвони як блогер пас аз боздошташ маъруф шуд. Ӯ маъмулан дар мавзуоти фарҳангӣ барои “Ютуб” мавод омода мекард. Мавзуоти мавриди таваҷҷуҳи ӯ таърих, фарҳанг ва забони мардуми маскуни вилояти Бадахшонро шомил мешуданд. Пас аз воқеоти соли гузаштаи Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон ӯ ба унвони як фаъоли иҷтимоӣ аъзои “Кумиссиюни 44”-ро кумак мекард.

Хушрӯз Ҷумъаев, ки ба номи мустаори Ҳушом Ғулом низ шинохта мешавад, мутаваллиди 1 январи соли 1998 аст. Вай дар пойтахт, шаҳри Душанбе зиндагӣ мекард.

Номи ӯ барои бори аввал дар таърихи 20 марти соли 2022, замоне ки ӯро боздошт ва сипас раҳо кардаанд, расонаӣ шуда буд. Ҳушом дар 20 марти 2022, тақрибан соати 13 дар шаҳри Хоруғ боздошт шуд.

Бар асоси гузориши 20 майи соли 2022, кормандони Раёсати мубориза бо ҷиноятҳои муташаккили ВКД-и Тоҷикистон дар таърихи 19 майи 2022 дар шаҳри Душанбе Хушрӯз Ҷумъаев, маъруф ба Ҳушом Ғуломро дастгир кардаанд.

Бино бар ин гузориш, ин боздошти дуюми Ҳушом буд. Ба гуфтаи хешовандони вай, баъди он боздошти аввал Ҳушом Ғуломро ба хотири амнияташ ба Душанбе фиристоданд, вале мақомот ин дафъа ӯро дар пойтахт пайдо карданд.

Муҳаммади Султон, дигаре аз рӯзноманигорони тоҷик аст, ки дар пайи ҳаводиси Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон боздошт ва ба 7 соли зиндон маҳкум шуд. Ин ҳукми додгоҳ 13 сентябри имсол содир шуд.

Муҳаммадсултон Мавлоназаров, маъруф бо номи Муҳаммади Султон ҳанӯз дар солҳои 70-уми асри гузашта дар рӯзномаи “Ҷавонони Тоҷикистон” фаъолият мекард, аммо баъдтар ба Кумитаи амнияти давлатии Ҷумҳурии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон фаъолияташро идома дод. Ӯ дар кумита беш аз 25 сол фаъолият кардааст.

Муҳаммади Султон дар вақтҳои охир хеле фаъол шуда буд ва мақомоти кишварҳои Осиёи Марказиро интиқод мекард. Ӯ 72 сол умр дорад[9]. Мақомоти кигвар Муҳаммади Султонро бо ду моддаи Кодекси ҷиноии Тоҷикистон, моддаҳои 307, қисми ду, (даъвати оммавӣ барои амалӣ кардани фаъолияти экстремистӣ аз тариқи интернет), 330, қисми ду (таҳқири ҳокимияти давлатӣ аз тариқи шабакаҳои иҷтимоӣ) додгоҳи ноҳия Синои шаҳри Душанбе муҷрим донист.

Боздошти Далери Имомалӣ пурсарусадотарин қазия тайи чанд соли ахир дар Тоҷикистон буд.

Ӯ 28 июли соли 1988 ба дунё омадааст. Далери Имомалӣ ба унвони коргардон, ҳунарманди синамо, рӯзноманигор ва гӯянда шинохта мешавад. Мавсуф фориғуттаҳсили Мактаби театр ва синамои “Дидор”, Мактаби кинематографистони ҷавони Киностудияи давлатии “Тоҷикфилм”, Донишкадаи давлатии фарҳанг ва ҳунари ба номи Мирзо Турсунзодаи Тоҷикистон аст.

Далер чанд муддат дар радиои “Ватан” ба ҳайси ровӣ кор кард ва барномаи махсуси “Пресс-клуб”-ро барандагӣ мекард. Ӯ ҳамчунин дар радиои “Имрӯз” низ кор кардааст.

Далери Имомалӣ охири фаъолияташро ба блогерӣ бахшида буд. Ӯ ҳамроҳ бо Абдуллоҳ Ғурбатӣ бештар масоили иҷтимоиро матраҳ мекарданд. Яке аз гузоришҳои ӯ марбут ба Бег Сабур, молики ширкати хонасозии “Комил-2010”, раиси Хадамоти алоқаи Тоҷикистон ва қудои раисҷумҳур Эмомалӣ Раҳмон буд. Дигаре аз гузоришҳои ӯ аз беадолатӣ дар зимни тақсими заминҳо барои хонасозӣ дар ноҳияи Шоҳмансури Душанбе, ҳамчунин рӯзи қабули раиси ин ноҳия қисса мекард. Дар 17 октябри имсол додгоҳ ӯро ба 10 соли зиндон маҳкум кард.

Ин рӯзноманигори тоҷик 15 июни имсол ба иттиҳоми соҳибкории ғайриқонунӣ, дурӯғпароканӣ ва узвият дар созмони мамнуи “Гурӯҳи 24” дастгир шуда буд. Худашу тарафдоронаш ҳукмро беасос номиданд.

Авазмад Ғурбатов, ки бо тахаллуси эҷодии Абдуллоҳ Ғурбатӣ дар майдони журналистика фаъолият дошт, яке аз ҷавонтарин рӯзноманигорони умедбахши тоҷик муаррифӣ мешавад. Мавсуф хатмакардаи риштаи рӯзноманигории Донишгоҳи давлатии Кӯлоб ба номи Абуабдуллоҳ Рӯдакӣ аст[15]. Ӯ то замони боздошт дар расонаҳои гуногун, аз ҷумла ҳафтаномаҳои “Пайк” ва Маркази тадқиқоти журналистии Тоҷикистон – ҳафтаномаи “Фараж” ва Агентии иттилоотии “Азия-Плюс” фаъолият дошт. Вай бештар мавзуъҳои иҷтимоии ҳассосро баррасӣ мекард.

Ӯ ҳамчунин дар шабакаҳои иҷтимоӣ низ фаъол буд ва андешаҳои худро дар робита ба масоили гуногун иброз менамуд.

Абдуллоҳ ду бор мавриди лату кӯби “шахсони номаълум” қарор гирифт, аммо дар як ҳолат омилони ин лату кӯб пайдо нашуданд ва дар ҳолати дувум чанд нафар барои майдаавбошӣ бо ҷарима аз ҷазо озод шуданд.

Вақтҳои охир Абдуллоҳ бештар ба аккосӣ ва таҳияи навору филмҳои кӯтоҳ машғул буд, ки дар озмуну фестивалҳои дохиливу хориҷӣ соҳиби ҷоизаҳо гардидаанд.

Додгоҳи ноҳияи Шоҳмансури пойтахт Абдуллоҳ Ғурбатӣ, журналисти тоҷикро бо моддаҳои 328, қисми 1 (истифодаи зӯроварӣ ба муқобили намояндаи ҳокимият), 330 қисми 1, (таҳқири намояндаи ҳокимият) ва 307, қисми 2, банди 3, (иштирок дар иттиҳоди экстремистӣ)-и Кодекси ҷиноятӣ гунаҳкор дониста, ӯро ба муддати 7,5 сол равонаи зиндон кард.

Дар ҳоле ки Абдуллоҳ Ғурбатӣ дар боздоштгоҳ буд, филми ӯ дар Қазоқистон ҷоиза гирифт. Филми сохтаи Абдуллоҳ Ғурбатӣ дар Ҷашнвораи байнулмилалии филмҳои кӯтоҳ дар Қазоқистон ҷоиза гирифт. Мустанади “Аз ҳад калон”-и Ғурбатиро беҳтарин мустанад эълон карданд. Филми Абдуллоҳ Ғурбатӣ дар баробари 17 филм ба ин ҷашнвора роҳ ёфта буд.

Филми “Аз ҳад калон” дар бораи саргузашти навраси 13-солае нақл мекунад, ки ба хотири надоштани шароит наметавонад дар мактаб хонад ва ба ҷойи он маҷбур аст, аробашакӣ кунад. Абдураҳмон, қаҳрамони филми Абдуллоҳ Ғурбатӣ мехоҳад мисли дигар ҳамсолонаш таҳсил кунад, аммо зиндагии сахт ин имконро аз ӯ гирифтааст.

Завқибек Саидаминӣ мутаваллиди соли 1983 аст. Ӯ дар риштаи рӯзноманигорӣ ва тарҷумонии Донишгоҳи давлатии миллии Тоҷикистон ё Донишгоҳи миллии ҳозираи кишвар таҳсил кардааст. Мавсуф фаъолияти корияшро ба унвони рӯзноманигор аз телевизиони “Симои мустақили Тоҷикистон” шуруъ карда, ҳамчунин дар рӯзномаи “Имрӯз нюс” ва “Телевизиони Тоҷикистон” кор кардааст.

Ӯ дар интихоботи парлумонии соли 2020 номзадии худро ба сурати худпешбарӣ пешниҳод карда буд, аммо КМИР ба иттиҳоми вуҷуди сохтакорӣ дар ҷамъоварии имзои шаҳрвандон барои роҳёбӣ дар корзори интихоботӣ ин рӯзноманигорро сабти ном накард.

Завқибек Саидаминӣ ҳамчунин аз фаъолони шабакаҳои иҷтимоӣ дар Тоҷикистон низ буд. Ӯ бештар ба мавзуъҳои динӣ – фарҳангӣ ва иҷтимоӣ таваҷҷуҳ дошт, ки ба ин хотир аз кор дар телевизион ронда шуд. Пас аз он ки аз телевизион рафт, ба тиҷорат машғул шуд. Аммо дар ин кор муваффақ нашуд, балки ронандаи ҷарсақил (кран) шуд ва ба блогерӣ низ идома дод.

Пас аз боздошти Абдуллоҳ Ғурбатӣ ва Далери Имомалӣ Завқибеки Саидаминӣ ва Абдусаттор Пирмуҳаммадзода аз маъдуд рӯзноманигороне буданд, ки садо баланд карданд ва дар суҳбат бо расонаҳо низ назари худро гуфтанд. Аммо 8 июли имсол Завқибек Саидаминӣ низ боздошт шуд[20].

Сеюми ноябри соли равон додгоҳи ноҳияи Исмоили Сомонии шаҳри Душанбе ӯро ба 7 соли зиндон маҳкум кард. Додгоҳ ӯро ба ҳамкорӣ бо ҲНИТ ва “Гурӯҳи 24” муттаҳам кардааст. Ҳарчанд раҳбарияти ин ҳизбу ин гурӯҳ ва худи оқои Саидаминӣ ин иттиҳомро рад карданд, аммо додгоҳ ин далоилро сарфи назар кардааст.

Дигаре аз рӯзноманигороне, ки боздошт шудааст, Абдусаттор Пирмуҳаммадзода аст. Абдусаттор Пирмуҳаммадзода аз риштаи филологияи Донишгоҳи давлатии миллии Тоҷикистон фориғ шудааст. Ӯ ҳанӯз замони фаъолияташ дар радиои “Садои Душанбе” аз рӯзноманигорони маъруфу машҳуре эътироф шуда буд.

Баъди интихоботи парлумони соли 2010 мақомоти амниятии Тоҷикистон кор болои нерӯҳои сиёсии мухолиф ва ҳамчунин рӯзноманигорони озодандешро ҷиддӣ гирифтанд. Дар зимн, тибқи як муроҷиати видеоие, ки Пирмуҳаммадзода дар Рӯзи Президент ба раисҷумҳури кишвар Эмомалӣ Раҳмон, раиси Маҷлиси миллӣ Рустами Эмомалӣ ва Озода Раҳмон, раиси Дафтари раёсатҷумҳурии Тоҷикистон дар соли 2020 карда буд, ӯро низ ин “мавҷ”аз кор дур карда буд. Ӯ пас аз рафтан аз кор дар радио ба мусофиркашӣ ва блогерӣ машғул буд.

Пас аз боздошти Далери Имомалӣ ва Абдуллоҳ Ғурбатӣ Абдусаттор Пирмуҳаммадзода ва Завқибек Саидаминӣ пушти сари ҳам боздошт шуданд. Мақомоти Тоҷикистон ӯро ба ҳамкорӣ бо созмонҳои мамнуъ муттаҳам кардаанд ва алайҳи ӯ мутобиқи моддаи 307, замимаи 3, қисми 2 парвандаи ҷиноӣ боз кардаанд.

Тайи як номае, ки ахиран аз номи ӯ расонаӣ шуд, гуфта мешавад, оқои Пирмуҳаммадзода ин иттиҳомотро зери шиканҷа ба уҳда гирифтааст.

“Ҳашт-даҳ рӯзи азобу уқубат, изолятсияи комил, таҳдиду таҳқир ва расидан ба аъзои оилаам водор кард, ки гуноҳи накардаро ба дӯш бигирам. Дар навор матни навиштаи кормандони УБОП-и ВКД ҶТ-ро дар бораи онки гуё бо раҳбари мухолифон Муҳиддин Кабирӣ дар робитаи доимӣ будаму дар Тоҷикистон инқилобе омода мекарда бошем, зери фишори ҷисмонӣ хондам,” – навиштааст ӯ.

Ахиран расонаҳо аз ба 10 соли зиндон маҳкум шудани Комчек Мирзоев, як блогери зодаи Бадахшони Тоҷикистон хабар доданд.

Ба навиштаи ин манбаъ, дар айни авҷи пандемияи коронавирус Комчек Мирзоев, ки  он вақт дар Хоруғ ба  ҳайси ризокор (волонтёр) ба мардум ва табибон кумак мерасонд, маҳз ҳамроҳ бо Мақсуд Ғаёсов масъалаи вазъи ногувори бемористони Хоруғро, ки барои тамоми беморонаш ҳамагӣ як яхдон дошт, расонаӣ карда буд. Баъди нашри аксҳо аз бемористон зодагони Бадахшон як маъракаи саросарии ҷамъоварии кумакҳои хайрия барои бемористони Хоруғро ба роҳ андохта буданд.

Комчек Мирзоев дар шабакаҳои иҷтимоӣ аз камбудиҳои мавҷуда дар Бадахшон интиқод ва моҳи ноябри соли 2021 аз талабҳои эътирозгарони Хоруғ ҳимоят карда буд.

Моҳи апрели соли 2022 саҳифаҳои марбут ба “фабрикаи ҷавоб”, аз ҷумла саҳифаи INFO VMKB таҳдид карда буданд, ки нисбат ба Комчек Мирзоев барои туҳмат дар ҳаққи кормандони давлатӣ ва раҳбарони вилоят парванда мекушоянд. Худи блогер он вақт дар посух ба суоли пойгоҳи “Бомдод” гуфта буд, ки ин таҳдидҳоро ҷиддӣ намегирад.

Комчек Мирзоев баъди саркӯби эътирозҳои Бадахшон ва боздошти даҳҳо нафар аз лидерҳои ғайрирасмӣ ва фаъолону журналистон ва блогерҳои зодаи ин  минтақа дигар дар шабакаҳои иҷтимоӣ фаъол набуд. Охирин матлабе, ки ӯ дар саҳифааш дар Фейсбук гузоштааст ва он ҳам видеои қироати як шеъри мазҳабӣ, аз аввали моҳи июл аст.

Бино ба иттилои дарёфтии “Бомдод”,  Комчек Мирзоев чанде пеш аз мақомоти ҳифзи ҳуқуқи Тоҷикистон паёмак (СМС) гирифта буд, ки агар худаш бо ихтиёри худ барои бозпурсӣ ҳозир нашавад, маҷбуран аз Русия оварда хоҳад шуд. Манобеи “Бомдод” гуфтаанд, паёмакҳо бо чунин мазмун дастикам ба 5 нафар аз  намояндагони қишри рӯшанфикри зодагони Бадахшон (блогерҳо, журналистон, ҳунармандон), ки дар шабакаҳои иҷтимоӣ фаъолона изҳори назар мекарданд, фиристода шудааст. Аксари онҳо дар Русия қарор доранд.

Ҳамин тариқ, ба назари коршиносони умур, саркӯби рӯзноманигорон, ки пас аз маҳбас кардану фирорӣ додани мухолифини сиёсӣ оғоз шуд, то интиқоли қудрат ба Рустами Эмомалӣ идома пайдо хоҳад кард.

Аммо суоли асосӣ инҷост, ки чаро маҳз ин рӯзноманигорон бо як шакли бераҳмона зиндонӣ шуданд? Оё дар воқеъ ба он ҷиноёте, ки мақомот алайҳашон эълон карда буд, даст зада буданд?

Бо вуҷуди он ки худи рӯзноманигорон айбҳои эълоншуда алайҳи худро рад карданд, вале мақомот бидуни вуҷуди ҳеч далиле онҳоро “говсуд” кард. Ҳам барои худи рӯзноманигорон ва ҳам барои мардум ва ҳатто барои худи Эмомалӣ Раҳмону командаи ӯ ба мисли рӯзи равшан маълум аст, ки айбномаҳое, ки алайҳи рӯзноманигорон эълон карданд, ҳама сохтаву бофта ва туҳмати ошкор аст.

Фақат инҷо забони зӯр ҳукм мекунад. Далели ягонае, ки вуҷуд дорад ва ҳеч кас ҳам онро рад карда наметавонад, ин аст, ки барои Раҳмон ва командаи ӯ суханҳои Далери Имомалӣ, Ғурбативу Улфатхонум ва дигарон писанд наомад. Танҳо ҳамин буд ва барои он ки садои ҳақиқатгӯйяшонро Раҳмонов дигар нашунавад, онҳоро барои солҳои тӯлонӣ равонаи зиндон кард. Агар чунин набошад, инсофан бигӯед, оё “соҳибкорӣ”-и Далери Имомалӣ ба андозаи соҳибкорӣ ва қаллобии Шаҳбоз Раҷабзода, собиқ раиси терминали рақами 1-и шаҳри Душанбе, ки Эмомалӣ Раҳмон дар байни мардум ӯро аз наздаш ронд, ғайриқонунӣ буд? Оё Далери Имомалӣ мисли ӯ пули давлату миллатро дуздида буд? Чаро ӯ ба хотири “ҷавонӣ”-яш ва бо дуздиҳову чаповулаш боз ҳам бахшида шуд? Магар Далери Имомалӣ, Абдуллоҳи Ғурбатӣ ҷавон набуданд? Ин рӯзноманигорон чиро дуздида буданд? Посухи ин суолҳоро ҳатто кӯдаки мактабхон ҳам медонад.

Нуқтаи дигаре, ки дар ин маврид бояд гуфта шавад, ин маҳкум кардани боздошту зиндонӣ шудани рӯзноманигорон аз ҷониби созмонҳои ҳуқуқи башарӣ ва ҳомиёни рӯзноманигорон буд. Пас аз боздошт шудани ҳар рӯзноманигор дар Тоҷикистон, Созмони Хонаи озодӣ, Кумитаи ҳимоя аз ҳуқуқи журналистон ва чандин созмони дигар онро маҳкум карда, аз Ҳукумати Тоҷикистон борҳо дархост карданд, ки рӯзноманигорони тоҷик маҳз ба хотири фаъолияти рӯзноманигорияшон зиндонӣ шуданд ва онҳо бояд бечуну чаро ва фавран озод шаванд. Дар ин бобат ҳамчунин Гузоришгари вежаи СММ Мэри Лолор дар сафари дуҳафтаинае, ки ба Тоҷикистон дошт, вазъи ҳуқуқи башар, ҳомиёни ҳуқуқ ва рӯзноманигоронро баррасӣ карда, ба он баҳои паст дод. Ӯ ҳамчунин аз Ҳукумат талаб кад, ки ба монеагузориҳо дар фаъолияти рӯзноманигорон ва вакилони дифоъ хотима гузорад ва боздошти онҳоро бас кунад. Ӯ ҳамчунин зиндонӣ шудани Далери Имомалӣ ва Абдуллоҳи Ғурбатӣ ва дигаронро ғайриқонунӣ хонда, аз Ҳукумат озодии онҳоро талаб кард. Вале то ҳол Ҳукумати Тоҷикистон ҳаргиз ба талабу дархости созмонҳои ҳуқуқӣ, ҳатто худи СММ посухи мусбат надодааст.

Мақомоти тоҷик бори аввал нест, ки рӯзноманигорони ҳақгӯро боздошту зиндонӣ мекунад. Ин Ҳукумат рӯзноманигорне чун Маҳмадалӣ Ҳаитро ба умрбод маҳкум ба зиндон карда, Раҳматуллоҳи Раҷаб, Абдуқаҳори Давлат, Ҳикматуллоҳ Сайфуллозода ва дигаронро барои солҳои тӯлонӣ равонаи зиндон кардааст.

Дар поён бояд гуфт, ки дар умум шахси озодандешу ҳақгӯ барои Ҳукумати Тоҷикистон таҳдиди бузург маҳсуб мешавад ва аз ин рӯст, ки мақомоти тоҷик солҳост, рӯзноманигорон, сиёсатмадорону озодандешонро аз саҳна дур месозад, то худро озод ҳис кунад.

Мавзуи риояти ҳуқуқи башар дар Тоҷикистон аз мавзуотест, ки ҳамеша боиси нигаронии созмонҳои хориҷии марбут ба ин буъди муҳими ҳаёти инсон мешавад. Имсол ҳам, мутассифона, дар Тоҷикистон барои изҳори нигаронии созмонҳои ҳуқуқи башар дар ҷаҳон замина фароҳам шуд.

Озодии андеша ва саркӯби муътаризин дар Хоруғ

Имсол аввалин мавриди нақзи ҳуқуқи инсон дар Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон мушоҳида шуд. Чун ин ҷо, ки пас аз қатли Гулбуддин Зиёбеков, як сокини Роштқалъа дар моҳи ноябри соли 2021 ба эътирозҳо рӯ ба рӯ буд, фишор болои мардум идома дошт.

Дар ин зимн иддае аз устодони мактабҳо ба расонаҳои ғайриҳукуматӣ иттилоъ доданд, ки онҳоро маҷбур мекунанд, то аз тариқи ТВ “Бадахшон” алайҳи муътаризин сухан гӯянд. Аз ҷумла, омӯзгорон Наргис Ҷонмирзоева ва Азиза Қарачабекова гуфтаанд: “Моро ба он ҷо даъват карданд, то ки ба яке аз омӯзгоронамон хислатнома (характеристика) бидиҳем. Вақте он ҷо омадем, кормандони шуъбаи кор бо ноболиғон Майсара Азибекова ва шахсе бо номи Шоимардонов ба фишороварӣ нисбати мо пардохта, маҷбур карданд, ки матни онҳоро назди камера бихонем”.

Метавон гуфт, аввалин садои эътирозе, ки дар заминаи поймолшавии ҳуқуқи инсон дар Тоҷикистон баланд шуд, аз сӯйи Дидабони Ҳуқуқи Башар буд ва ба ҳаводиси Хоруғ дар тирамоҳи соли 2021 рабт дошт. Дар ҳафтуми феврали соли 2022 ин созмон аз Тоҷикистон хост, макони боздошти Амриддин Аловатшоев, яке аз бадахшониҳои муқими Русияро, ки дар пайи тазоҳуроти мардумӣ дар Бадахшон тирамоҳи соли 2021 дар Русия бо тазоҳургарон ҳамроҳ шуд, ошкор намояд. Ҳамчунин ин созмон аз мақомоти Душанбеи расмӣ дархост кард, то “мақомоти Тоҷикистон бояд Интернет дар ВМКБ-ро бидуни таъхир барқарор намоянд. Интернет дар пайи тазҳуроти мардумӣ пас аз кушта шудани як сокини маҳаллӣ дар Хоруғ дар 25 ноябр қатъ шуда буд”.

Коршиносони ин созмони байналмилалӣ бар ин назар буданд, ки қатъи Интернет на танҳо мардуми минтақаро ба мушкил мувоҷеҳ мекунад, балки онҳоро ба хатар низ рӯ ба рӯ хоҳад кард.

Амриддин Аловатшоев 11-уми январи имсол дар Белгороди Русия боздошт шуда ва сипас ба Тоҷикистон истирдод шуда буд. Дар ин замина Додситонии кулли Тоҷикистон дар рӯзи 2-юми феврал гуфт, ки “ӯ истирдод шуд”. Вазорати корҳои дохилӣ бошад, иддао кард, ки ӯ “бо хоҳиши худ баргашт“. Ҳудуди ду ҳафтае, ки ӯ нопадид буд, қазия сарусадобарангез шуд, аммо дар ин муддат мақомот истирдоди ӯ ба Тоҷикистонро такзиб мекарданд. Дар маҷмуъ ин эътирозҳо 77 нафарро пушти панҷара бурданд.

Агарчи истирдоди Амриддин Аловатшоев ба Тоҷикистонро мақомот дар ибтидои моҳи феврал ошкор карданд, пас аз чаҳор моҳи қатъи Интернет, дар 21 марти соли 2022 дар Вилояти Мухтори Бадахшон он дубора фаъол шуд.

Дувуми эътироз дар хусуси нақзи ҳуқуқи инсон дар Тоҷикистон моҳи март садо дод. Расо як моҳ пас аз эътирози Дидабони Ҳуқуқи Башар, 7 марти имсол Мишел Бачелет, раиси Шӯрои ҳуқуқи башари СММ аз иқдомоти мақомоти Тоҷикистон дар ҷиҳати саркӯби мухолифони сиёсӣ ва эҷоди фазои тарс интиқод кард. Ӯ гуфт: “Дар Тоҷикистон саркӯби мухолифин идома дорад. Мурофиаҳои додгоҳии бештаре аз аъзои гурӯҳҳои мухолифе, ки ба муддати тӯлонӣ зиндонӣ шудаанд, мутобиқ ба меъёрҳои мавҷуд сурат нагирифтаанд”.

Аммо алангаи оташи эътирозҳои мардумӣ дар Хоруғ хомӯш нашуд ва моҳи май мардум боз ба манзури талаби ҳақ ба сурати осоишта ба майдон рехтанд. Дар ин зимн дар 20 май намояндаи вежаи СММ дар умури ақалиятҳои миллӣ Фернан де Варенн изҳори нигаронӣ кард, ки Тоҷикистон бояд ба табъиди марговар алайҳи помириҳо дар Бадахшонро хотима диҳад. Бо вуҷуди ин дар моҳи июн Эмомалӣ Раҳмон, раисҷумҳури кишвар эътироф кард, ки шахсан худи ӯ “амри безарар кардани афроди яроқдор” дар ин эътирозҳоро содир кардааст.

Гузашта аз ин саркӯби мухолифону дигарандешон дар кишвар идома дошт. Боздошту фишор болои чеҳраҳои маҳаллӣ ва минтақаӣ дар ВМКБ аз иқдомот ҳукумат дар робита ба саркӯби мардум қаламдод мегашт ва то ҳол боздоштҳои афрод дар пайванд ба ин масъала идома доранд. Дар ҳоле ки ин гузориш таҳия мешуд, расонаҳо дар робита ба боздошти Тоҳир Абдолбеков, раиси пешини Хадамоти коммуналии маркази Бадахшон хабар доданд. Мақомот далели боздошти ӯро “расондани ёрии молӣ ба эътирозгарон” гуфтааст.

Далели дигар дар ин хусус ба утоқи ҷаримавӣ бурдани Бузургмеҳр Ёров, вакили дифои зиндонии тоҷик аст, ки бинобар баҳс бо мақомот дар робита ба нақши раисҷумҳури Тоҷикистон дар ҷомеа дар Рӯзи Президент маҳкум ба танбеҳ шудааст.

Маҳдуд кардани дастрасӣ ба иттилоот

Пас аз тӯлонӣ ва ҷиддӣ шудани эътирозот мақомоти Тоҷикистон расонаҳоро огаҳ карданд, ки аз пӯшиши расонаии ҳаводиси Бадахшон худдорӣ намоянд. Ҳатто мақомот баъди суҳбати хабарнигорони радиои “Озодӣ” ва “Настошее время” бо Улфатхонум Маҳмадшоева дар 17 майи имсол болои эшон ҳамла карда, телефон ва дурбини сабти онҳоро гирифтанд. Ба ин хотир Ҷейми Флай, президенти радиои “Аврупои Озод”/радиои “Озодӣ” дар номае унвонии раисҷумҳури Тоҷикистон гуфтааст, “Хабарнигорони радиои “Озодӣ” ва “Настояшее Время” ва аъзои оилаҳои онҳо мавриди ҳамла қарор гирифта, дастгоҳҳои кории онҳо мусодира шудааст (ва мақомот барои таҳқиқ ё ба ҷавобгарӣ кашидани омилони ин ҳодисаҳо ҳеч майле нишон намедиҳанд). Онҳо мавриди таҳқири Интернетӣ ва лафзӣ қарор мегиранд, барои кӯтоҳмуддат боздошт мешаванд ва бе ҳеч далиле таҳдиди боздошт мегиранд”.

Ҳамин тариқ, дастрасӣ ба иттилоот ба ҳар василае масдуд карда мешавад. Мақомот барои дарёфти иттилоот мактуб дархост мекунанд ё ошкоро мегӯянд, ки бо расонаҳои ғайриҳукуматӣ суҳбат нахоҳанд кард.

Боздошти ҳашт нафар аз блогерону рӯзноманигорон дар соли 2022 қазияро печидатар кардааст, ки ҳатто коршиносон аз гуфтани назари худ ба расонаҳо худдорӣ мекунанд. Саъдулло Қаюмзода, вакили мудофеи Далери Имомалӣ, рӯзноманигори ба 10 соли зиндон маҳкумшудаи тоҷик рӯзи 22-юми ноябр гуфта буд, “имрӯз маводи парвандаро аз Додгоҳи ноҳияи Шоҳмансур ба Додгоҳи шаҳри Душанбе мефиристанд. Ҳафтаи оянда мурофиаро таъйин мекунанд”. Абдураҳмон Шарифов, вакили мудофеи Абдуллоҳ Ғурбатӣ, дигаре аз рӯзноманигори тоҷик, ки ба 7,5 соли зиндон маҳкум шуд, ҳамчунин гуфта буд, ки “додраси Додгоҳи ноҳияи Шоҳмансур ин ҳафта парвандаро ба Додгоҳи шаҳри Душанбе мефиристад”.

Аммо худи маҳкумшудаҳо ва пайвандону наздионашон ба ин умед буданд, Додгоҳи шаҳри Душанбе дар ҳукми онҳо тағйир ворид карда, онро камтар хоҳад кард. Аммо, мутаассифона, чанде пеш Додгоҳи Душанбе шикоятҳои ҳарду рӯзноманигорро ба назар нагирифт ва ҳукми Додгоҳи ноҳияи Шоҳмансурро бетағйир боқӣ гузошт. Акнун гуфта мешавад, ҳукми Додгоҳи ноҳияи Шоҳмансур ба иҷро медарояд чун аллакай ин рӯзноманигорон ба зиндон мунтақил шудаанд.

Шикояти хабарнигорон дар робита ба дастрасӣ ба иттилоъ надоштан дар чандин маврид садо додааст. Яке ин аст, ки мақомоти масъули радаи аввал дар нишастҳои ҳузур пайдо намекунанд. Ва агар эшон ҳузур дошта бошанд ҳам, ба суолҳои муҳим посух намедиҳанд. Дар ҳамин ҳол пас аз сар задани ҳаводиси марзӣ дар сарҳади Тоҷикистону Қирғизистон радиои “Озодӣ” ин масъаларо мавриди баррасӣ қарор додааст. “Хабарнигорон дар Тоҷикистон мегӯянд, аз ҷониби мақомот онҳоро ташвиқ мекарданд, ки аз ҳодисаҳои марзӣ ба нафъи кишвар пуштибонӣ кунанд, вале дар иваз иттилоъ ё далеле пешниҳод намекарданд”. Аммо Раҷаби Мирзо, коршиноси умури расонаӣ бар ин назар аст, ки баъзан аз ҷониби Ҳукумат ё гурӯҳҳои наздик ба он ангушти ишора ба ҳамкасбони мо карданӣ мешаванд, ки чаро ба “ҷанги хабарӣ” намебароянд. Ин дур кардани худ аз масъулият ном дорад. Хулоса, дар Тоҷикистон шояд “коркарди иттилоъ”-ро, ки аз ҷузъҳои муҳими сиёсати ҷаҳонист, сарфаҳм нарафтаанд. Вагарна имконоти зиёде дорем…”.

Масдуд кардани торнамоҳои радиои “Озодӣ”, АЗДО ТВ, “Паём нет” ва “Бомдод”, ки ахбори алтернативиро ба мухотабон пешниҳод менамоянд, аз дигар иқдомоти Ҳукумати Тоҷикистон дар ҷиҳати  маҳдуд кардани дастрасӣ ба иттилоъ гуфта мешавад.

Озодиҳои динӣ

Маҳдуд кардани озодиҳои динӣ дар Тоҷикистон аз соли 2006 ба ин сӯ идома дорад. Эмомалӣ Раҳмон 17-уми апрели имсол дар суҳбат бо фаъолон ва сокинони шаҳри Гулистони вилояти Суғд гуфт, ба мақомот супориш додааст, ки “аз гароиши ҷавонон ба ҳизбу ҳаракатҳои ифротӣ ва пӯшидани либоси бегона пешгирӣ кунанд”.

Дар чунин ҳолатҳо мақомоти шаҳру ноҳияҳо “фармон аз боло аст”, – гуфта, ба сатркашии занону риштарошии мардон шуруъ мекунанд. Новобаста аз он ки занҳои сатрдору мардони ришдор чӣ эътиқоду бовар доранд ва оё ба ягон ҳизбу ҳаракат шомил ҳастанд ё не, фарқе намекунад.

Дар гузориши солонаи Амрико дар мавриди озодиҳои динӣ дар Тоҷикистон гуфта шудааст: “Дар ҷараёни муколамаи 8-уми солонаи Амрико ва Тоҷикистон дар Вашингтон рӯзи 1-уми июл мақомоти ду кишвар роҳҳои ривоҷ додани озодиҳои мазҳабиро баррасӣ карданд. Мақомоти Амрико хостанд, маҳдудиятҳои нашри адабиёти динӣ сабук карда шавад, ба кӯдакон иҷоза диҳанд, дар маросимҳои динӣ ширкат кунанд, гурӯҳҳои ақаллиятҳои миллиро сабти ном кунанд, ба мусалмононе, ки мехоҳанд, ришу ҳиҷоб дошта бошанд, ин иҷозатро бидиҳанд. Онҳо ҳамчунин хостанд, Шамил Ҳакимов ва Рустамҷон Норов, пайравони “Шоҳидони Яҳуво” аз зиндон озод карда шаванд”.

Аммо зоҳиран аз ин пешниҳодҳо яктояш ҳам аз ҷониби мақомоти Тоҷикистон ба инобат гирифта нашудааст.

Дар моҳи июни имсол Қонун дар бораи “Озодии виҷдон ва иттиҳодияҳои динӣ дар Тоҷикистон” низ мавриди тағйиру бозбинӣ қарор гирифт, ки мутобиқи тағйироти ахир, онҳое, ки ҷиноятҳои вазнин мекунанд, ҳақ надоранд, ҳазорон нафар аз пасашон намоз гузорад. Муҷибахон Ҷавҳарӣ, вакили парлумони Тоҷикистон ва аз муаллифони ин тағйирот, рӯзи 28-уми июн гуфт: “Шахсони гунаҳкор ба ҷинояти ҷинсӣ, терроризму ифротгароӣ ва ҷиноятҳои дигари вазнин ва махсусан вазнин муассис ё ходимони иттиҳодияи динӣ шуда наметавонанд”.

Дар идомаи ин маҳдудсозиҳо дар шаҳри Душанбе кулли дӯконҳо китобфурӯшии диниро бастанд, аммо, тибқи иттилои радиои “Озодӣ”, худи мақомот барои ин корашон ҳеч шарҳеро ироа накардаанд.

Моҳи сентябри имсол Зубайдуллоҳи Розиқ, узви Раёсати Олии ҲНИТ, ки зиндонӣ аст, танҳо ба далели ин ки аз утоқи ӯ китобҳои Қуръон ва аҳодисро пайдо карданд, ӯро барои ҷазо додан ба ҳуҷраи ҷаримавӣ бурданд ва чанд рӯзро ин пирамард он ҷо паси сар кард.

Сомонаи радиои “Озодӣ” гузориши тозаеро 17 ноябр нашр кард, ки аз идомаи баргузории рейдҳо алайҳи ҳиҷобу шеваи либоспӯшии занон ва риши мардон зери унвони “таблиғи либоси миллӣ” роҳандозӣ шуда буд.

Шиканҷа

Шиканҷа дар зиндон яке аз роҳҳои маъмули эътирофи гуноҳи боздоштшуда аст. Номаи пурсӯзу гудози Абдусаттор Пирмуҳаммазода, ки ахиран расонаӣ шуд, аз ин гувоҳӣ медиҳад. Ӯ дар номааш навиштааст: “Ҳашт-даҳ рӯзи азобу уқубат, изолятсияи комил, таҳдиду таҳқир ва расидан ба аъзои оилаам водор кард, ки гуноҳи накардаро ба дӯш бигирам. Дар навор матни навиштаи кормандони УБОП-и ВКД ҶТ-ро дар бораи он ки гуё бо раҳбари мухолифон Муҳиддин Кабирӣ дар робитаи доимӣ будаму дар Тоҷикистон инқилобе омода мекарда бошем, зери фишори ҷисмонӣ хондам”.

Дар ҳамин ҳол оқои Пирмуҳаммадзода дар мулоқот бо пайвандонаш гуфтааст, ки ӯро барои навиштани ин нома азият кардаанд.

Дар соли ҷорӣ мақомоти тоҷик эълон карданд, ки 40 муроҷиат барои шиканҷа дар зиндон дар давоми панҷ сол дарёфт кардаанд, ки 5 муроҷиати он ба шаш моҳи соли 2022 рост меояд.

Хушунат дар оила ва қурбонии даргириҳои марзӣ

Моҳи июли имсол хабари бинобар вуҷуди хушунат дар оила тарки манзил кардани як зани 47-сола дар ноҳияи Кушониёни вилояти Хатлон расонаӣ шуд. Ин зан гуфтааст, ба далили фарзанди писар таваллуд накардан аз шавҳараш хушунат дидааст.

Гулрафтор Нозимоваи 47-сола ва сокини ноҳияи Кушониён гуфтааст, зӯроварӣ ва хушунат дар оила дили ӯ ва равони фарзандонашро шикастааст. Вай гуфтааст, 16 сол ҳамаи ҷабру ситами шавҳарро тоқат кард, бо умеде, ки рӯзе зиндагиаш тағйир мекунад, вале нашуд.

Гуфта мешавад, дар як соли ахир дар Хатлон 100 мавриди хушунату зӯроварӣ дар хонаводаҳо сабт шудааст ва аксаран занон мавриди зӯроварии ҷисмонӣ, равонӣ ва гоҳо шаҳвонӣ қарор гирифтаанд.

Қурбоной Холова, ки корманди созмоне дар умури пешгирӣ аз хушунат алайҳи занон аст, гуфтаст: “Зӯроварии равонӣ, зӯроварии иқтисодӣ ва гоҳо шаҳвонӣ… сабаби ҷудоии оилаҳо мешавад”.

Мақомоти милиса дар шаҳри Душанбе як сокини ноҳияи Фирдавсии пойтахтро бо гуноҳи лату кӯби фарзандаш ҷарима карданд. Ҷазои маъмурӣ нисбати Зикриё Одинаеви 47-сола баъд аз нашри навори лату кӯби кӯдаки хурдсолаш дар шабакаҳои иҷтимоӣ сурат гирифт.

Корбарон ӯро барои чунин рафтораш маҳкум карда, аз мақомот хостанд, ки Одинаевро ба ҷавобгарӣ кашанд. Худи ин мард дертар бо нашри як навор гуфт, “барои ин кораш аз корбарон узрхоҳӣ мекунад ва ваъда дод, ки такрор намешавад”.

Раёсати корҳои дохилии шаҳри Душанбе шоми 11-уми октябр хабар дод, ин мард, ки чаҳор фарзанд дорад, аз ҳамсараш ҷудо шуда, тарбияи ду кӯдаки хурдсолашро ба дӯш дорад.

Мақомот гуфтаанд, азбаски ӯ парастори ду кӯдаки ноболиғ аст, ҷазояш бо ҷарима маҳдуд шуд. Ҳодисаи мазкур мавзуи шиканҷа шудани наврасонро аз сӯйи волидон дар Тоҷикистон дубора доғ кард.

Бархе аз равоншиносон мегӯянд, наврасон бештар замоне ба хушунат дар оила дучор мешаванд, ки падару модар миёни ҳам муноқиша доранд ё аз ҳам ҷудо шудаанд. Ба таъкиди равоншиносон, зану шавҳар набояд дар ҳолати нофаҳмиҳо дар оила аз фарзандон ҳамчун василаи фишор ба якдигар истифода кунанд.

Дар як соли охир дар Тоҷикистон беш аз панҷоҳ нафар барои ҷабр ба фарзандон дастгир шуда, иддае зиндонӣ гардидаанду дигарон ҷарима пардохтаанд. Мақомоти Тоҷикистон рафтори онҳоро бемасъулиятӣ меноманд. Дигарон ин ҳамаро пайомади мушкили иҷтимоӣ медонанд, аз ҷумла бекориву фақр.

Хушунати хонаводаӣ дар баъзе аз мавридҳо боиси худкушии занон, бахусус арӯсони хонавода мешаванд. Дар ин иртибот додситонии вилояти Суғд дар моҳи августи имсол дар марги як зани 27-сола хушдоман ва дигар аъзои хонаводаи шавҳари он хонумро айбдор кард.

Санъат Ғаффорова, сокини ҷамоати Дадобой Холматови ноҳияи Бобоҷон Ғафуров, рӯзи 29-уми июн худ ва ду кӯдаки хурдсолашро ба дарёи Сир афканда буд.

Фурқат Хоҷазода, додситони вилояти Суғд дар нишасти хабариаш ба рӯзноманигорон сабаби худкушӣ кардани як зан бо ду кудакашро шарҳ дод. Ба гуфтаи ӯ, нисбат ба Маҳбуба Саидолимова, хушдомани ин зан ва дигар наздиконаш барои “ба худкушӣ расонидан” бо моддаи 109-и Кодекси ҷиноӣ парванда боз шудааст.

Аммо дар ҳамин ҳол Маҳбуба Саидолимова, хушдомани Санъат Ғаффорова гуфтааст, ҳашт моҳ бо келинаш гап намезад ва коре ба ӯ надошт. “Агар дар берун медиду салом медод, алейк мегирифтам. Лекин махсус омада ҳолпурсӣ намекард. Агар дар берун бошам, фарзандҳояшро оварда медод ва дар нишастгоҳ бозӣ медорондам. Ман барои худкушӣ карданаш айбдор нестам ва тамоман ба вай гап назадаам”.

Дар моҳи август кормандони пулис дар ноҳияи Рашт Султони Абдувоҳид, сокини деҳаи Хоҷаалии ин ноҳияро, ки ҳамсараш худро ба рӯди Сорбоғ партофта буд, боздошт кардаанд.

Маҳинаи Холаҳмад, ҳамсари 23-солаи ин мард рӯзи 5-уми август худро аз болои пуле ба рӯдхонаи Сорбоғ партофта буд.

“Баъди ҷанҷол хушдоманаш кӯдаки нуҳмоҳаашро бо зӯр аз дасташ мегирад. Ӯ ночор меравад ва аз телефони як ҳамсоя ба падараш занг зада мепурсад, ки ба сараш ҳамин ҳолат омад, аммо падараш бехабар аз ҷузъиёти ҷанҷол ба хотири идомаи зиндагии хонаводагии духтараш розӣ намешавад, ки ба хонаи волидайнаш баргардад. Маҳина дигар ба самти дарё меравад”, – гуфтааст як сокини деҳаи Хоҷаалии ноҳияи Рашт.

Хонаводаи шавҳараш гуфтанд, ӯ баъди талоқ гирифтан даст ба худкушӣ зад. Модари Маҳина мегӯяд, хешовандони шавҳараш ӯро азият доданд.

Якуми ноябри имсол додгоҳи ноҳияи Файзобод Бибикалон Назирова, сокини ин ноҳияро ба 7 соли зиндон маҳкум кард. Додгоҳ ӯро бо иттиҳоми ба худкушӣ расонидани арӯсаш Манораи Абдулфаттоҳ, ки ҷасадаш бо 26 захми корд дар моҳи июни имсол пайдо шуда буд, гунаҳкор донист.

Бибикалон Назирова мутобиқ бар қисми 2-и моддаи 109-и Кодески ҷиноии Тоҷикистон муттаҳам дониста шуда, ба 7 соли зиндон маҳкум шуд.

Дар масъалаи даргириҳои марзӣ

Қазияи даргириҳои марзӣ дар марзи Тоҷикистону Қирғизистон ба масъалаи дардноке табдил шудааст, ки ҳамасола даҳҳо нафар аз сокинони кишварро аз зиндагӣ маҳрум мекунанд. Шадидтарин даргирии марзӣ дар сентябри имсол рух дод, ки дар он Қирғизистон аз паҳпод истифода кард.

Дар ин даргирӣ, ба иттилои мақомоти Тоҷикистон, 50 нафар кушта шудааст, аммо радиои “Озодӣ” исми 84 нафар аз кушташудаҳоро пайдо кардааст, ки 31 нафари онҳо шаҳрвандони мулкӣ ҳастанд. Чаҳор нафар аз онҳо кӯдакони се, панҷ, шаш ва ҳаштсолаанд. Мунаввархон Маҳмудова, сокини 62-солаи ҷамоати Чилгазии шаҳри Исфараи Тоҷикистон аз бузургтарин афроди мулкии кушташуда дар даргирии ахири марзии Тоҷикистону Қирғизистон гуфта шудааст. Ин даргирӣ ҳамчунин 200 нафар захмӣ низ дошт.

Бо чунин вазъи ҳуқуқи башар дар Тоҷикистон имсол низ поён меёбад.

Эмомалӣ Раҳмон “Амри безаргардонии муътаризон”-и Бадахшонро шахсан содир кард. Аммо ӯ бо ин амр киро “безарар” гардонид? Оё онҳое, ки “безарар” гардонида шуданд, воқеан силоҳ доштанд?

Барои аввалин бор дар соли 2012 дар шаҳри Хоруғ амалиёти вежаи нерӯҳои ҳукуматӣ сурат гирифт, ки ба ҷанги тамомайёри нерӯҳои низомии кишвар бо сокинони маҳаллӣ дар ин гӯшаи кишвар мубаддал шуд. Пас аз қатли мармузи Абдулло Назаров, раиси вақти Раёсати Кумитаи амнияти миллии Тоҷикистон дар Вилояти Мухтори Кӯҳистони Бадахшон дар 21 июли ҳамон сол нерӯҳои ҳукуматӣ ба Хоруғ ворид шуданд, ки амалиёти эшон 16 соат давом кард. Дар ин “амалиёти вежа”, ки соати 4-и субҳи 24-уми июли соли 2012 оғоз шуд, ба иттилои баъзе аз манобеъ, беш аз се ҳазор низомӣ ширкат кард. Шералӣ Хайруллоев, вазири дифои вақти Тоҷикистон фармондеҳии ин амалиётро бар уҳда дошт.

Ҳадаф аз роҳандозии ин амалиёт боздошти қотилони Абдуллоҳ Назаров гуфта мешуд, аммо дар он амалиёт нафарони зиёдн кушта шуданд. Танҳо як сол пас аз баргузории ин амалиёт, дар моҳи июли соли 2013 зимни ироаи гузорише дар Кумитаи ҳуқуқи башари СММ дар бораи ҳуқуқи инсон дар Тоҷикистон намояндагони кишвар эътироф карданд, ки тайи ин ҳуҷуми низомӣ 41 нафар кушта шудааст, дар ҳоле ки 23 нафар аз онҳо аз афроди мулкӣ ва сокинони ин вилоят будаанд.

Ҳарчанд Ҳукумат дар солҳои 2008 ва 2010 дар Кӯлобу Ғарм ва Тавилдара ҳам чунин амалиётеро пиёда карда буд, аммо амлиёти Хоруғ дар соли 2012 бесобиқа буд ва коршиносон онро иштибоҳи Ҳукумат хонданд. Дар зимн, ин амалиёт афкори мухолиф ва суолҳое зиёдеро дар бораи он халқ кард. Муҳимтарин суол дар ин миён ин буд, ки кӣ амри вуруди артиш ба ин шаҳрро дод?

Бо гузаштаи 10 сол аз он воқеаҳо ин суол ҳанӯз бепосух мондааст. Вале дар тобистони имсол раисҷумҳур ва ҳамзамон сарфармондеҳи нерӯҳои низомии Тоҷикистон эътироф кард, ки амри кушторро шахсан ӯ содир кардааст. Эмомалӣ Раҳмон дар суханрониаш рӯзи 18-уми июн дар Данғара дар маҷлисе бо ширкати мақомоти маҳалливу ҷумҳуриявӣ гуфт, амри “безарар кардани нафарони яроқдор”-ро дод, чун, ба гуфтаи ӯ, “илоҷи дигаре” набуд. Раҳмон афзуд, “талош карданд аз роҳи гуфтушунид” ин вазъ ҳал шавад, вале дар Рӯшон “раиси ноҳияро лат карданд, муовини раиси ноҳия, мебахшед, зани тоҷикро заданд мушт кади… Ва вақте колоннаи амният мегузашт, 13 нафар кормандони амниятро ярадор карданд. Як кас талаф шуд. Хайр, илоҷи дигар набуд… Онҳо яроқу аслиҳа доштанд… мостҳо (кӯпрукҳо)-ро метаркониданд дар Рӯшон. Амр додам, ки бинед, то ҳадди имкон яроқбадастҳоро безарар гардонед ё ки дастгир кунед”. Президент Раҳмон дар шарҳи ин тасмимҳояш гуфт, “вазифаи давлат аст таъмини амнияти шаҳрвандон, таъмини амнияти миллӣ, таъмини амнияти давлат. Ин функтсия ва вазифаи давлат аст ва роҳбари давлат, на каси дигар. 30 сол. Дер мешуд охир. Талаботу корҳои онҳо дигар буд”.

Албатта, манзури Эмомалӣ Раҳмон воқеаҳои соли 2012 дар Хоруғ набуданд, балки ӯ ҳаводиси имсолро дар назар дошт, ки реша дар куштани Гулбиддин Зиёбеков дар моҳи ноябри соли 2021 доштанд. Аммо аҷиб ин аст, ки бидуни таҳқиқу ҳукми додгоҳе муътаризин ҳукм ба куштан ва боздошт гирифтанд.

Суоли ин ки амри куштор ё шиллик ба сӯйи муътаризон аз тарафи кадом раҳбар содир шудааст, дар Тоҷикистон чизи нав нест. Он ҳанӯз дар моҳи феврали соли 1990 матраҳ шуда буд. Он замон Ҳизби куммунистии Тоҷикистон сари қудрат буд.

Дар моҳи феврали соли 1990 овозаи омадани арманиҳои паноҳанда ба Тоҷикистон ва бидуни навбат 11-уми худи ҳамон моҳ ба онҳо хона додан мардумро ба хиёбонҳо кашонд, ки мақомоти амниятии вақт аз эътирозгарон бо мили силоҳ пазироӣ карданд. Дар пайи ин бархурди мақомоти низомӣ 25 нафар аз афроди мулкӣ кушта шуд. Аксарият ба ин назар буданд, ки оташкушоӣ ба сӯйи муътаризини баҳманмоҳи хунини соли 1990-ро Қаҳҳор Маҳкамов, муншии Кумитаи марказии Ҳизби куммунистии Тоҷикистон содир карда. Аммо Қаҳҳор Маҳкамов то охирин лаҳзаи умраш ин иттиҳомро рад мекард.

Ҳамчунин тайи ин солҳо ёддоштҳои дигаре низ ба нашр расиданд, ки фарзияҳоеро матраҳ мекарданд. Масалан, яке аз нафароне, ки дар бораи ин ҳаводис хотираҳояшро навиштааст, Владимир Викторович Петкел, раиси Кумитаи амнияти Тоҷикистон дар соли 1990 аст. Ӯ бо ёдоварӣ аз мавзеъгирии Қаҳҳор Маҳкамов дар қиболи муътаризин менависад, вақте таҷаммуъ аз тарафи бинои парлумон роҳ ба сӯйи сохтмони Кумитаи марказии Ҳизби куммунистӣ мегирад, Петкел ба Қаҳҳор Маҳкамов занг мезанад ва мепурсад, ки дар баробари ин мардум чӣ тасмиме бигирад. Дар ҳамин ҳол муншии ҲКТ посух медиҳад, ки ишколе надорад, бигзор ба тарафи дафтари ҲКТ биёянд, талаби демократия ҳамин аст.

Дар ҳамин ҳол, ба навиштаи В. В. Петкел, ӯ бо Владимир Александрович Крючков, раиси Кумитаи амнияти Иттиҳоди Ҷамоҳири Шӯравии Сотсиалистӣ тамос мегирад. Дар навбати худ В. Крючков зердасти худро маслиҳат медиҳад, ки вазъро аз даст надода, бо муътаризон гуфтушунидро идома диҳанду вақтро ба дарозо кашанд. Ба таъкиди Петкел, В. Крючков ҳамчунин бригадаеро аз гурӯҳи таъйиноти махсуси «Алфа», ки онро ҷонишини шуъбаи 5-уми КГБ-и ИҶШС сарварӣ мекард, ба ёрии ҳамкасбонаш фиристодааст. Шояд дар суҳбат сабаби ба тӯл кашонидани эътирози мардум аз ҷониби В. Крючков ташреҳ шуда бошад, аммо дар робита ба ин масъала раиси вақти амнияти Тоҷикистон чизе рӯйи сафҳаи он китоби хотироташ наовардааст.

Ҳамзамон бояд гуфт, дар бораи таърихи рӯзи тамоси худ бо В. Крючков ва фиристодани бригадае аз «Алфа» Петкел ҳам чизе ишора накардааст, вале аз мантиқи нигориши ӯ бармеояд, ки шояд тамоси ҳамкасбон рӯзи 11-уми феврал сурат гирифта бошад.

Ҳамин тариқ муътаризин дар рӯзи 11-уми феврал иттилои дақиқе нагирифтанд ва тааҳҳуд доданд, ки фардои он рӯз гирдиҳамоияшонро идома медиҳанд. Тибқи ваъда, 12-уми феврал боз мардум назди Кумитаи марказии Ҳизби Коммунистӣ ҷамъ омаданд. Дар ин маврид Бӯрӣ Каримов аз нақли Абдулло Назаров, яке аз афсарони амният дар «Фарёди солҳо» менависад, ки «…митинги рӯзи 12-умро худи Ҳукумат бо роҳбарии Маҳкамов ташкил кард ва мебоист, ки назди халқ баромада, аз рафтани арманҳо ҳисобот медод… аз ин фурсат роҳбари КГБ Петкел бисёр моҳирона истифода бурд. Ӯ ба Маҳкамов маслиҳат медиҳад, ки умуман, назди митингчиён набарояд. Киянд онҳо?»…

Мантиқан ёддошти ин ду корманди амниятӣ ба воқеият рост  омада, якдигарро комил менамояд, зеро тавре гуфтем, Петкел аз В. Крючков супориш гирифта буд, то вақтро ба дорозо кашад. Бешубҳа, супориши В. Крючков иҷро гашта буд. Яъне, он рӯз соат аз 15-00 гузашта, вале ҳанӯз ба назди мардум баромадани Қаҳҳор Маҳкамов дараке набуд. Дар ҳамин ҳол, «соатҳои 14:20 дақиқа миёни тазоҳургарон ва муҳофизони тартибот низоъ шиддат  гирифт. Муҳофизон аз пушти сипар тазоҳургаронро мезаданд, тазоҳургарон бошанд, бо алфози қабеҳ ҷавоб мегардонданд. Тақрибан дар ҳамин соат ба сари тазоҳургарон газҳои хафакунанда истифода шуд, ки чандтои он дар байни издиҳом назди мағозаи «Варзиш» таркид.

Ба навиштаи Бӯрӣ Каримов, соатҳои 15:30 – 15:40 истифодаи аслиҳаи оташфишон оғоз гардид, ки чанд тан захмӣ ва шаҳид шуданд. Соати 16:00 Қаҳҳор Маҳкамов назди гирдиҳамомадагон баромад, вале дигар дер шуда буд. Соати 17:00 иштирокчиён боз ҳам тирборон шуданд. Дар натиҷа, шаш кас ҳалок ва зиёда аз 70 кас захмӣ шуданд. Ҳамзамон шаст тани дигар аз муътаризин дастгир шуданд.

То ҳол муаммост, ки фармони тиркушоиро сӯйи муътаризин кӣ дода буд: Маҳкамов ё Петкел? Вале мантиқан чунин ба назар мерасад, ки он айём зимоми қудратро Петкел дар даст дошту Маҳкамовро итоат намекард, балки супориши В. Крючковро иҷро менамуд. Зеро ҳанӯз рӯзи аввал Маҳкамов ӯро ба ваҳшат наандохтан таъкид карда буд, вале ӯ боз аз В. Крючков маслиҳат пурсид, то чӣ иқдомеро рӯйи даст гирад.

22 июни соли 2014 Қаҳҳор Маҳкамов шиллики тир ба сӯйи муътаризонро рад кард. Аммо шояд ӯ мехост воқеиятро нагӯяд, зеро 25 нафар дар гирдиҳамоиҳо кушта шуда буданд. Гузашта аз ин, Қаҳҳор Маҳкамов дар мусоҳиба бо рӯзномаи “Ҷавонони Тоҷикистон”, ки дар ҳамон солҳо нашр шуда буд, тиркушоӣ ба сӯйи эътирозгаронро таъйид карда буд. Вале ин дақиқ аст, ки касе собит накардааст, ки Қаҳҳор Маҳкамов амри шиллик ба сӯйи муътаризинро содир карда бошад. Баръакс, ӯ дар мусоҳибааш гуфта буд: «Агар роҳбари аввали ҷумҳурӣ фармон диҳад, ки ба халқи худ тир парронанд, якум ин ки ӯ инсон нест, дуюм ин ки ин хел одам кӯр мешавад ва саввум ин ки ин хел одам ҳуқуқи роҳбарӣ кардан надорад».

Бо вуҷуди кушторе, ки дар соли 1990 дар Тоҷикистон сурат гирифт, муншии аввали Ҳизби куммунистии Тоҷикистон нанги фармони шиллик ба сӯйи мардуми худро ба уҳда нагирифт. Ин дар ҳолест, ки Эмомалӣ Раҳмон эълон кард: “Амр додам, ки бинед, то ҳадди имкон яроқбадастҳоро безарар гардонед ё ки дастгир кунед”. Ҳол он ки ҳич таҳқиқи мустақиле дар заминаи мусаллаҳ будани эътирозгарон сурат нагирифтааст, то собит шавад, ки афроди мусаллаҳ низ миёни он муътаризин буданд ё на.

Ба ин далел аст, ки масъала мубҳам ва печида боқӣ мемонад ва ин ки раисҷумҳур бар судури қарори “безарар кардан”-и тазоҳургарон иқрор кардааст, пас метавон онро “эътирофи сол” эълон ва назари Қаҳҳор Маҳкамовро ба шакли суол матраҳ кард: “Агар роҳбари аввали ҷумҳурӣ фармон диҳад, ки ба халқи худ тир парронанд…” ҳуқуқи роҳбарӣ кардан дорад?

Албатта, қазоват дар бораи ин суоли ҳаққи мухотаб аст, зеро чунин эътирофҳо дар таърих кам иттифоқ меуфтанд.